سیاره
سیاره یا گویال یا روان گوی، به جسمی فضایی با جرم بسیار زیاد گفته می‌شود که گرد یک ستاره در گردش باشد و خود نیز ستاره نباشد.
بنا بر تعریف ۲۴ اوت ۲۰۰۶ (میلادی) اتحادیه بین‌المللی اخترشناسی سیاره در سامانه خورشیدی (منظومه شمسی) جرمیست که:
۱- در مداری به دور خورشید در گردش باشد.
۲- آن قدر جرم داشته باشد که گرانش خودش بر نیروهای پیوستگی جسم صلب آن غلبه کند. یعنی در تعادل هیدرواستاتیک باشد و شکلش نیز تقریباً مدور باشد.
۳- توانسته باشد که مدار خود را از اجرام اضافه بزداید.
جرمی که تنها سازگار با دو شرط اول باشد و یک ماهک (قمر) هم نباشد سیاره کوتوله تعریف شده‌است.
فهرست مندرجات |
واژه
واژه سیِاره در فارسی از عربی (به معنی «راه‌پیما») گرفته شده که ترجمه دقیقی است برای واژه πλανήτης (پلانِتِس) یونانی. در عربی به سیاره «کوکب» می‌گویند. همچنین «گویال» و «هَرپاسپ» (آنندراج) و «روان گوی» به عنوان هم سنگ (معادل) پیشنهاد شده‌است.
گویال (مرکب از گوی+ال) به نظر میرسد که واژه ای جدید باشد چرا که در لغتنامه ی دهخدا ردی از آن نیست.
واژه ی «هرپاسب» اما واژه ای کهن است که در واژه نامه های «آنندراج»، «برهان» و «جهانگیری» از آن نام برده شده است. در برهان در برابر «هرپاسب» چنین آمده است: «هر یک از سیارات را گویند که آن زحل و مشتری و مریخ و آفتاب و زهره و عطارد و ماه باشد و جمع آن «هرپاسبان» است». در واژه نامه ی جهانگیری نیز در برابر هرپاسب چنین آمده است: «ستاره ی سیار بود».
واژه ی دیگر پیشنهادی به عنوان جایگزین سیاره، «روان گوی» است که از همنشینی دو واژه ی روان (رونده، در حرکت) و گوی (کُره) پدید آمده است. این واژه مرکب، علاوه بر پوشایی همه ی معانی واژه ی Planet به عنوان یک دانشواژه ی اخترشناسی، از امتیازات آشنا بودن با زبان روزمره ی مردم و کوتاهی و روانی هنگام بیان نیز بهره مند است.
گویال ها
گویال (سیاره) از ستاره کوچک‌تر است و از خود نوری نمی‌تاباند. بخاطر بزرگی گویال ها، نیروی گرانش (جاذبه) شکل آنها را بصورت کروی درآورده‌است. به اجرامی که گرد خود گویال ها می‌گردند، ماهک یا قمر نام دارند.
پیش از دهه ۱۹۹۰ میلادی تنها ۹ روان گوی (سیاره) (و همگی در سامانه خورشیدی ما) شناخته شده بودند، ولی امروزه (در سال ۲۰۰۴) تعداد ۱۳۰ روان گوی شناسایی شده‌است. همه روان گوی های تازه‌یافته، در بیرون از سامانه خورشیدی ما قرار دارند، از اینرو گاه به آنها برون‌سیاره نیز گفته می‌شود. گویال‌ها مقدار کمی انرژی از طریق همجوشی تولید می‌کنند، برخی هم هیچ انرژی‌ای تولید نمی‌کنند. کره زمین نیز یک سیاره‌است.
روان گوی‌های سامانه خورشیدی
هشت روان گوی (سیاره) اصلی و به رسمیت‌شناخته‌شده سامانه خورشیدی ما به ترتیب فاصله از خورشید بدین شرحند:
- تیر یا عطارد یا مرکوری
- ناهید یا زهره یا ونوس
- زمین یا ارض یا اِرث
- بهرام یا مریخ یا مارس
- هرمزد یا برجیس یا مشتری یا ژوپیتر - اقمار (ماه های) مهم هرمزد عبارت‌اند از: گانیمید- اروپا-یو- کالیستو- و نزدیکترین قمر (ماهک) به سطح آن آمالته آ است.
- کیوان یا زحل یا ساتورن - میماس و تیتان. ولی مهم‌ترین ماه آن تیتان است که حتی از تیر (عطارد) بزرگ‌تر است.
- اورانوس
- نپتون - هشت ماهک (قمر) دارد؛ دو ماهک به نامهای تریتون و نرئیداز دیگران بزرگ‌ترند. اما نرئید از سطح این گویال (روان گوی) بسیار دور است.
- (اورانوس و نپتون چون در چند سدهٔ اخیر کشف شده‌اند تنها نامهای لاتین دارند.)
گویال‌های کوتوله
- پلوتون- ماهک آن شارون است که بیشتر شبیه یک جفت برای این روان گوی‌است تا یک ماهک.
- سرس
- ۲۰۰۳ یوبی۳۱۳ (این اسم موقت است)
0 comments:
Post a Comment